Jan "Ślepy" Wigérides Limburg-Luksemburski (urodzony w Luxembourg, 10 sierpnia 1296 roku, zginął w bitwie pod Crécy, 26 sierpnia 1346 roku) herb
Syn Henryka VII Wigérides Limburg-Luksemburskiego, cesarza rzymskiego, króla Niemiec, hrabiego Luksemburga i Małgorzaty Karoling-Reginar Brabanckiej, córki Jana I "Zwycięskiego" Karoling-Reginar, księcia Brabantu.
Król Czech (koronowany 7 lutego 1311 roku) i książę-elektor Świętego Cesarstwa Rzymskiego od 3 grudnia 1310 roku do 26 sierpnia 1346 roku, wielki książę krakowski i książę zwierzchni Polski w 1311 roku, tytularny król Polski od 1 września 1310 roku do 24 sierpnia 1335 roku, hrabia Luksemburga jako Jan I od 25 czerwca (faktycznie od 3 lipca) 1310 roku, książę głogowski od 1331 roku, namiestnik Rzeszy Niemieckiej od 1311 roku do 1312 roku, książę wrocławski od 1335 roku do 26 sierpnia 1346 roku, margrabia Moraw od 3 grudnia 1310 roku do 26 sierpnia 1334 roku.
Tytulara: z łaski Bożej król Czech i Polski, wikary generalny Świętego Cesarstwa za górami, hrabia Luksemburga
W Spirze, 31 sierpnia 1310 roku (per procuro), 1 września 1310 roku w Spirze (pro futuro) poślubił Elżbietę Przemyślidównę (urodzona w Pardze, 20 stycznia 1292 roku, zmarła w Wyszehradzie, 28 września 1330 roku), córkę Wacława I (II) Przemyślida, króla Czech i Polski i Jutty (Guty) Habsburżanki, córki Rudolfa I Habsburga, króla Niemiec. Następnie poślubił (pro futuro) w Bois-de-Vincennes, 2 grudnia 1334 roku, otrzymał dyspenzę w Awinion, 9 stycznia 1335 roku Beatryczę Robertyng-Capet-Bourbon (urodzona w 1320 roku, zmarła w Danvillers w Paryżu, 25 grudnia 1383 roku), córkę Ludwika I Robertyng-Capet-Bourbon, księcia Bourbonnais i Marii d'Avesnes, córki Jana II d'Avesnes, hrabiego Hainaut i Holland.
Narodziny Jana Luksemburskiego 10 sierpnia 1296 roku stanowiły wydarzenie wielkiej wagi i z jego osobą wiązano ogromne nadzieje. Te niezwykłe oczekiwania - był wszak synem przyszłego cesarza, a także przyszłym królem Czech - towarzyszyły mu właściwie przez całe życie, a w każdym razie przez jego znaczną część. W tym właśnie niektórzy historycy upatrywali wielu niekonsekwencji czy wręcz sprzeczności w jego postępowaniu. Być może były to sprzeczności pozorne, a wynikały one z frustracji i niemożności zrealizowania wielu planów i ambicji, a syn cesarski jak nikt inny miał do nich pełne prawo!
Pierwsze kontrowersje wynikły przy nadaniu niemowlęciu imienia, ojciec obstawał podobno przy kontynuacji tradycji rodowej i chciał, by syn pierworodny Henryka VII nazywał się Henryk VIII. Matka, Małgorzata Brabancka, przeforsowała jednak swoją propozycję i chłopczyk otrzymał imię Jan w nawiązaniu do ojca Jana I Brabanckiego.
Jan Luksemburski, znany również jako Jan "Ślepy". Był najstarszym synem Henryka VII, władcy cesarstwa niemieckiego. Luksemburgowie związani byli w tym czasie z dworem francuskim. Nie dziwi zatem fakt, że młody Jan wychowywał się w Paryżu razem z synami Filipa IV "Pięknego". Luksemburgowie zdobyli tron Rzeszy trochę nieoczekiwanie. Henryk wykorzystał nadarzającą się okazję w 1308 roku, kiedy zginął tragicznie Albrecht Habsburg. Udało mu się jednak oprzeć się naciskowi "starych dynastii" - m.in. Wittelsbachów i Habsburgów.
W 1310 roku możni czescy zwrócili się do króla niemieckiego z propozycją małżeństwa Jana z córką Wacława II, Elżbietą Przemyślidówną, która w posagu wniosłaby Luksemburgom Królestwo św. Wacława. Propozycja została przyjęta i Henryk VII w Spirze uznał Henryka Karynckiego za zdjętego z tronu. Decyzja ta automatycznie spowodowała przyznanie władzy w Czechach młodemu Janowi. Wojska niemieckie opanowały kraj.
30 sierpnia 1310 roku podczas zjazdu książąt Rzeszy w Spirze, na prośbę panów czeskich ojciec nadał mu Czechy w lenno. 7 lutego 1311 roku w bazylice (od 1344 roku katedrze) św. Wita w Pradze został ukoronowany wspólnie z małżonką. Tak jak jego poprzednicy tytułował się również królem polskim. Oostatecznie zrzekł się praw sukcesyjnych do Polski na mocy traktatu wyszehradzkiego, zawartego 19 listopada 1335 roku z Kazimierzem "III Wielkim".
13 września 1310 roku został przez ojca mianowany generalnym wikariuszem Rzeszy i po wyjeździe Henryka VII do Italii sprawował w jego imieniu regencję w Niemczech. Po śmierci ojca w 1313 roku odziedziczył rodowe posiadłości w Luksemburgu, nie udało mu się jednak zdobyć korony niemieckiej.
Po ucieczce Henryka Karynckiego w dniu 21 lutego 1311 roku w katedrze praskiej odbyła się uroczystość koronacji Jana i Elżbiety, której przewodniczył arcybiskup Moguncji Piotr Aspelt. Po wstąpieniu na tron Luksemburczyk przyjął w swojej oficjalnej tytulaturze tytuł króla Czech i Polski, uważając się odtąd za spadkobiercę ostatnich Przemyślidów.
Czechy były najcenniejszym nabytkiem, jaki udało się zdobyć Luksemburgom. Henryk nadał je swojemu synowi - Janowi jako lenno Rzeszy. Sytuacja się jednak skomplikowała, kiedy w 1311 roku cesarz niespodziewanie umarł. Na głowę, niepełnoletniego jeszcze Jana spadł nie tylko ciężar dbania o interesy czeskie, ale również problem ubiegania się o koronę po swoim ojcu. Plan ten był zbyt ambitny jak na niedoświadczonego władcę. Nie udało mu się zasiąść na tronie niemieckim, jednak jego starania przyczyniły się do tego, że cesarzem obwołano Ludwika IV Wittelsbacha. Gdyby na tronie zasiadł jego konkurent - Fryderyk "Piękny" z rodu Habsburgów, mógłby się upomnieć o Czechy, do których Habsburgowie rościli sobie prawa).
Lecz nadmierne skupienie się nad walką o koronę cesarską odbiło się czkawką Janowi. Sytuacja w Czechach stała się bardzo napięta, gdyż król chciał wzmocnić swoją władzę. W przyrodzie jednak nic nie ginie - więc musiał czyjąś władzę uszczuplić. Wybór padł oczywiście na panów czeskich. Pomysł niestety okazał się chybiony. Opozycja była tak silna, że możnowładcy gotowi byli oddać tron Habsburgowi w zamian za zachowanie przywilejów. Argument nie do odparcia i w konsekwencji Jan musiał zrezygnować ze swoich planów. Jako że w polityce wewnętrznej Jan nie odnosił sukcesów - to może spróbować w zagranicznej? W 1317 roku umarł margrabia brandenburski Waldemar.
Król czeski postanowił wykorzystać tę sytuację, jednak zdecydowany sprzeciw książąt niemieckich rozwiał marzenia Luksemburczyka, który musiał zadowolić się jedynie Dolnymi Łużycami i Budziszynem.
Ostatnią szansą na "coś większego" była wojna z Polską. Od czasów Wacława II królowie czescy nosili tytuł również króla Polski. Był, więc powód, by zadrzeć z Władysławem "Łokietkiem". Sam jednak Jan nie sprostałby temu zadaniu zawiązał, więc koalicję antypiastowską z Habsburgami i Wittelsbachami. Tytułowanie się królem Polski zostało potwierdzone na arenie międzynarodowej, oprócz Władysława I "Łokietka", który już w 1306 roku nazywał siebie "prawdziwym dziedzicem Królestwa Polskiego". Po wstąpieniu na tron krakowski Kazimierza III rozpoczął z nim mediacje w sprawie zakończenia wojny. Pod koniec listopada 1335 roku za pośrednictwem Karola Roberta Andegaweńskiego doszło do porozumienia, w Wyszehradzie na mocy, którego Jan Luksemburski zrzekł się tytułu króla polskiego, za cenę 20 tysięcy kóp groszy praskich.. Decyzja ta pozwalała Kazimierzowi III na oficjalne tytułowanie się królem Polski. W zamian za zrzeczenie się praw do Mazowsza, król Jan zrzekł się Śląska na rzecz Kazimierza "Wielkiego". Na koniec zaś zawarto dziesięcioletni układ o zachowaniu pokoju. W 1338 roku sprzedał również prawa do korony polskiej - królowi Polski.
W 1313 roku Jan po śmierci ojca bezskutecznie starał się o koronę niemiecką. Prowadząc w Czechach politykę centralistyczną naraził się szlachcie czeskiej, którą wspierała królowa wdowa Ryksa Elżbieta. Do obozu przeciwników przeszła również jego własna żona Elżbieta. Spowodowało to rozwód królewskiej pary.
W 1327 roku sytuacja dla Władysława "Łokietka" zmieniła się diametralnie, mimo iż koronacja Władysława "Łokietka" na króla Polski 20 stycznia 1320 roku znacznie zwiększyła jego prestiż na Śląsku. Władający wieloma dzielnicami książęta śląscy nie prezentowali jednak zbieżnej linii politycznej. Starania o ich pozyskanie poczynił Łokietek już wcześniej, wydając w 1310 roku swoją córkę Kunegundę za księcia świdnickiego Bernarda. Włączył tym samym do sojuszu oprócz księcia świdnickiego również jego dwóch braci - Henryka jaworskiego i Bolka II ziębickiego. Do ofensywy przeszedł bowiem Jan Luksemburczyk, król czeski od 1310 roku, pragnący również objąć tron polski. W tym celu nie tylko zaatakował Kraków, ale do Opawy wezwał książąt śląskich z linii opolskiej - Bolesława I "Pierworodnego" niemodlińskiego, Kazimierza I cieszyńskiego, Leszka raciborskiego i Władysława kozielsko-bytomskiego. Między 18 a 19 lutego 1327 roku wszyscy złożyli w Opawie hołd królowi czeskiemu. Z kolei 24 lutego w Bytomiu hołd Janowi Luksemburczykowi złożył książę oświęcimski Jan I "Scholastyk", natomiast wkrótce we Wrocławiu uczynił to Bolesław II opolski. Ówczesny książę wrocławski Henryk VI "Dobry", który w 1324 roku złożył hołd królowi niemieckiemu Ludwikowi IV Bawarskiemu, przekazał swoje księstwo królowi czeskiemu - używającemu też roszczeniowy tytuł króla Polski - z zobowiązaniem zachowania w nim władzy i dożywotniej renty.
W 1328 roku Jan Luksemburczyk skierował swe wojska przez Śląsk, Wielkopolskę do Prus, gdzie wspomógł zakon krzyżacki w walce przeciwko Litwie. W drodze powrotnej we Wrocławiu zmusił do hołdu książąt: Jana Ścinawskiego 29 kwietnia 1329 roku oraz między 9 a 10 maja książąt: Konrada I oleśnickiego, Bolesława III "Rozrzutnego" księcia legnickiego i Henryka IV żagańskiego. Władysław "Łokietek" będący wówczas zaangażowany w konflikt z zakonem krzyżackim i Brandenburgią nie potrafił zabezpieczyć swych interesów na Śląsku. To spowodowało, że Jan Luksemburczyk, wykorzystując swoją sytuację i wpływy, doprowadził do zhołdowania książąt górnośląskich w 1327 roku, a wkrótce miał przejąć również Wrocław. Dwa lata później, w 1329 roku, hołd złożyło królowi czeskiemu kilku książąt dolnośląskich, a uchylili się przed tym jedynie książęta z linii świdnickiej - Bolko II "Mały" i Henryk II oraz ich stryj - Bolko II ziębicki. Podporządkowania się królowi czeskiemu odmówił także Przemko głogowski, ale został w 1331 roku otruty przez swych wasali. Jego spadkobiercami zostali - bracia Henryk IV "Wierny" i Jan ścinawski oraz dożywotnio wdowa Konstancja. Poza zhołdowaniem książąt śląskich, Jan Luksemburczyk podporządkował sobie ziemie śląskie także siłą. W 1331 roku prowadził oblężenie Niemczy i Głogowa, zaś na Henryku IV "Wiernym" i Janie ścinawskim wymusił sprzedaż ich części spadku, dzięki czemu księstwo głogowskie przeszło w ręce króla czeskiego. To oznaczało, że niezależne jeszcze księstwo świdnicko-jaworskie zostało oddzielone od Królestwa Polskiego - pasmem lenn czeskich.
Ostatecznie w 1335 roku Kazimierz "Wielki", następca Władysława "Łokietka" zawarł układ z Janem Luksemburczykiem w Trenczynie, na mocy którego władca Czech za 20 000 kóp groszy praskich zrzekł się pretensji do korony polskiej, zaś król Kazimierz "Wielki" uznał prawa Jana do zhołdowanych księstw śląskich, a także księstwa wrocławskiego i głogowskiego.
Odpadnięcie Śląska od Polski, poddanie się większości śląskich książąt czeskiemu królowi było niezależne od użytego w stosunku do niektórych nacisku. Egoistyczna polityka książąt śląskich, zaopatrzonych w swoje wąskie, partykularne interesy, gotowych dla ich osiągnięcia poświęcić nawet własną niezależność, doprowadziła do rozstania z Królestwem Polskim na kilka wieków. Nie ulega jednak wątpliwości, że na Śląsku pojawił się w osobie króla czeskiego czynnik stabilizujący. Obcy władca, ignorując patrymonialne pojmowanie władzy, wprowadzał prawa feudalne, zapewniające utrzymanie pokoju i porządku. Takiej roli nie potrafił spełnić król polski Władysław "Łokietek", dla książąt śląskich to król czeski był partnerem korzystniejszym. Król polski uwikłany w konflikty z Wittelsbachami, zakonem krzyżackim nie potrafił utrzymać stanu posiadania na Śląsku, jaki wytworzył się w 1323 roku. Jedynymi jego sojusznikami pozostali Bernard świdnicki, Henryk jaworski i Bolko ziębicki.
Władysław "Łokietek", wstępując na tron w 1320 roku, musiał zadbać przede wszystkim o ochronę zjednoczonego Królestwa Polskiego, którego ziemie przez okres ponad 180 lat stanowiły rozdrobnione dzielnice, a rządzący nimi książęta piastowscy byli niejednokrotnie wrogo do siebie nastawieni. Ponadto trwający konflikt z zakonem krzyżackim, Królestwem Czeskim i wciąż istniejące tendencje odśrodkowe powodowały, że Władysław "Łokietek" miał ograniczone pole manewru wobec Śląska. Jego polityka wobec Śląska ograniczała się do zawierania sojuszy z książętami śląskimi. Jeśli już dochodziło do wojny, król polski nie mógł zaangażować zbyt dużych sił, które mogłyby skutecznie rywalizować z największym rywalem o wpływy na Śląsku, czyli Królestwem Czech. To spowodowało, że w latach 1327-1329 prawie wszyscy książęta śląscy złożyli hołd królowi czeskiemu - był on dla nich lepszym partnerem i opiekunem niż Władysław "Łokietek", zajęty w tym czasie konfliktem z zakonem krzyżackim i nie mogący skutecznie przeciwstawić się ekspansji czeskiej na Śląsku.
Zgoła inaczej wyglądała sytuacja jego następcy, czyli Kazimierza "Wielkiego", panującym już w czasach, gdy Królestwo Polskie było już trwale zjednoczone i mogło być dla sąsiadów ważnym partnerem w walce o powstrzymanie ekspansji Luksemburgów w Europie Środkowej. Taka sytuacja powodowała, że mógł się czynnie włączyć w sprawy Śląska, poprzez aktywną politykę wobec czeskich Luksemburgów, a także poprzez wykorzystywanie lokalnych konfliktów na Śląsku. Zawieranie sojuszy z książętami śląskimi i włączenie się w konflikty między nimi pozwoliło m.in. odzyskać Kazimierzowi "Wielkiemu" Wschowę czy uwolnić księstwa mazowieckie od zależności lennej od Królestwa Czeskiego w zamian za rezygnacje z części posiadłości na Śląsku.
Przede wszystkim Śląsk w polityce syna Łokietka spełniał rolę karty przetargowej wobec Luksemburgów - różnego rodzaju traktaty, układy, zamiany spowodowały, że król Polski dzięki swej aktywnej polityce dążył do uzyskania jak największych nabytków terytorialnych nie tylko na Śląsku, ale również na Mazowszu czy Pomorzu. Jego twarda postawa wobec sąsiadów pozwoliła odzyskać przynajmniej w części utracone ziemie przez jego przodków, które za czasów Kazimierza "Wielkiego" stanowiły integralną część Królestwa Polskiego.
Kryzys w Czechach opanowała dopiero mediacja ze strony cesarza Ludwika IV Wittelsbacha. W 1319 roku Jan opanował Łużyce. W 1320 roku nie uznał charakteru koronacji Władysława I "Łokietka" uważając, że dotyczyła ona tylko "króla krakowskiego". Rozpoczął tym samym politykę odzyskiwania ziem polskich. W 1327 roku zbrojnie próbował anektować Małopolskę. Sytuację uratował jednak król węgierski. Jako stronnik Łokietka Karol I Robert Andegaweńskiego drogą dyplomatyczną spowodował wycofanie wojsk czeskich z Polski. Jan Luksemburski po stracie Krakowa odpokutował ją sobie hołdując księstwa śląskie i sprzymierzając się z Zakonem Krzyżackim. W 1328 roku wyprawił się do Prus i na Pomorze, gdzie potwierdził prawa Zakonu do tej ziemi. Prowadził wojnę z Litwą. W 1329 roku zhołdował księstwo płockie. Od 1330 roku był zaangażowany w wojnę w Lombardii. Nie zapominając o ziemiach polskich nadał w tym samym roku Kujawy Zakonowi Krzyżackiemu.
Głównym celem było oczywiście opanowanie Śląska, dalszych podbojów na razie nie planował. Pierwsza wyprawa na Śląsk odbyła się w 1327 roku. Zakończyła się jednak całkiem szybko dzięki mediacji króla Węgier. Efekt wyprawy - hołd lenny kilku książąt śląskich.
W wyprawach na ziemie polskie Jan Luksemburski wspierany był przez zakon krzyżacki, który oczywiście nie pałał sympatią do Polaków. Wspólną wyprawę rozpoczęto w 1328 roku. I ponownie Jan odniósł sukces - książę płocki musiał złożyć hołd królowi Czech. Co ciekawe, w tym czasie Luksemburczyk udowodnił, że ma całkiem dobrą głowę do interesów - mimo że nie władał Pomorzem Gdańskim ani przez jeden dzień, odsprzedał do niego prawa Krzyżakom za 4800 kop groszy praskich.
W swym rodzimym księstwie znany jest z tego, iż zapoczątkował dobroczynny festiwal Scheuberfouer organizowany dorocznie od 1340 roku na placu de Glacis w Luksemburgów.
W 1340 roku z powodu dziedzicznej choroby stracił wzrok, nie przeszkodziło mu to jednak w braniu czynnego udziału w wojnie z Anglią po stronie Francji. W 1346 roku Jan, całkowicie już ślepy, walczył u boku Francuzów pod Crécy i tu poległ. Zwycięscy Anglicy wystawili jego zwłoki na widok publiczny na katafalku. Nie został jednak pochowany ani tu, jak to bywało z bohaterami bitew, ani w Pradze, lecz najpierw w opactwie w Valloire, a następnie w opactwie benedyktyńskim Altmünster w Luksemburgu.
Prowadził wojny z władcami Polski, w czasie których wiele razy atakował miasta księstwa świdnickiego. W 1331 roku przebywał w Świdnicy. Oblegał Niemczę i Głogów, których nie zdołał opanować. W 1345 roku oblegał Świdnicę, której nie zdobył. Udało mu się natomiast opanować Kamienną Górę, którą trzy lata później podstępem odzyskał Bolko II "Mały".
Około 1337 roku pojawiły się u niego objawy ślepoty, dziedzicznej choroby Domu Luksemburskiego, a w wyniku nieudanej operacji w 1340 roku całkowicie utracił wzrok - zwano go odtąd Ślepym i z takim przydomkiem trafił do historiografii.
Żródła:
Jan Luksemburski w "Dzieje Polski.pl"
Zhołdowanie książąt śląskich przez Jana Luksemburczyka w "HISTORIA.org.pl"
Jan Luksemburski w "Księstwo Świdnicko-Jaworskie"
"CZ. III. RÓŻNE DYNASTIE (XIV-XVI W.)" - autor: Jarczewski Przemysław
JAN I LUKSEMBURSKI w "WŁADCY CZECH"
18-02-2021
26-12-2019